Rodziną zastępczą są ludzie, którzy decydują się zaopiekować i wychowywać dziecko, którego nie są biologicznymi rodzicami. Mogą to być wspólnie zamieszkali małżonkowie, a także osoba samotna – niezamężna lub rozwiedziona. Rodzice zastępczy mogą być bezdzietni lub mieć własne dzieci, być spokrewnieni z przyjmowanym do domu dzieckiem albo dla niego obcy. Koszty utrzymania wychowanka są rodzinie zastępczej w dużej mierze rekompensowane z funduszy pomocy społecznej. Wysokość otrzymywanej kwoty zależy od: wieku, stanu zdrowia, niedostosowania społecznego dziecka. Dzieci trafiające do rodzin zastępczych są czasem sierotami, ale najczęściej pochodzą z rodzin z problemami – ich rodzice piją, znęcają się nad nimi, mają poważne problemy finansowe albo zdrowotne, które uniemożliwiają im zaopiekowanie się potomstwem. Często ich władza rodzicielska jest ograniczona, ale zazwyczaj, o ile sąd nie zadecyduje inaczej, mają oni prawo do kontaktu z dzieckiem mieszkającym w rodzinie zastępczej. O ustanowieniu rodziny zastępczej dla dziecka decyduje każdorazowo sąd rodzinny, który bada czy spełnia ona wszystkie konieczne wymogi. Osoby niespokrewnione z dzieckiem muszą przejść specjalistyczne szkolenie i uzyskać z ośrodka pomocy społecznej opinię potwierdzającą ich kwalifikacje do roli zastępczego rodzica.
Utworzenie rodziny zastępczej (w przeciwieństwie do adopcji inaczej zwanej przysposobieniem) nie powoduje powstania więzi rodzinno – prawnej pomiędzy opiekunami a dzieckiem. Dziecko przyjęte do rodziny nie staje się dzieckiem tej rodziny, nie powstają też obowiązki i uprawnienia alimentacyjne czy dotyczące dziedziczenia (ani opiekunów wobec dziecka ani dziecka wobec opiekunów). Stan cywilny dziecka nie ulega zmianie, dziecko nie przyjmuje nazwiska opiekunów, a rodzina zastępcza nie przyjmuje pełni władzy rodzicielskiej nad dzieckiem.
Formalnie pełnienie funkcji rodziny zastępczej ustaje z dniem uzyskania przez dziecko pełnoletności chyba, że wcześniej powróci do rodziny biologicznej lub zostanie ono umieszczone w rodzinie adopcyjnej. Faktycznie wiele rodzin zastępczych nawiązuje z dzieckiem trwałe więzi emocjonalne i wspiera je także w dorosłym życiu. Po ukończeniu 18 roku życia (lub po ukończeniu nauki) powiatowe centrum pomocy rodzinie przy współpracy ośrodka adopcyjno-opiekuńczego i rodziny zastępczej przeprowadza usamodzielnienie dziecka.
Rodziny adopcyjne to te, które decydują się adoptować dziecko i uznają je za własne. Staje się ono wówczas pełnoprawnym członkiem rodziny, m.in. zyskuje prawo do dziedziczenia po przybranych rodzicach. Sądowne orzeczenie adopcji (przysposobienia) sprawia, że w świetle prawa dziecko przestaje być sierotą. Adoptowane może być tylko dziecko z uregulowaną sytuacją prawną, czyli takie, którego rodzice biologiczni nie żyją, bądź są mocą postanowienia sądu pozbawieni władzy rodzicielskiej. Nie wystarczy, tak jak w przypadku rodziny zastępczej, że jest ona ograniczona. W Polskim systemie adopcyjnym są trzy rodzaje adopcji:
Przysposobienie pełne – rodzaj adopcji, który polega na tym, że dziecko opuszcza swoją dotychczasową rodzinę i w pełni zostaje włączony do rodziny przysposabiającej. Ustają wszelkiego rodzaju związki z rodziną biologiczną a powstają relacje rodzinne z nową rodziną i ich krewnymi.
Przysposobienie niepełne – polega na przyjęciu dziecka przez nową rodzinę bez zerwania więzi prawnych z rodziną biologiczną. W praktyce ta forma przysposobienia jest przez sąd orzekana rzadko i tylko wówczas, gdy ma na celu wyraźne dobro dziecka.
Przysposobieni całkowite (anonimowe) – najbardziej wiąże dziecko adoptowane z nową rodziną. Dotychczasowe więzi zostają zerwane, a dziecko wchodzi do rodziny adopcyjnej na prawach dziecka biologicznego. Dzieje się tak w przypadku dzieci, których rodzice tuż po urodzeniu wyrażają zgodę na adopcje i zrzekają się tym samym na zawsze praw rodzicielskich. Przysposobienie całkowite jest nieodwracalne
Rodzinne domy dziecka to placówki rodzinne funkcjonujące podobnie jak rodziny wielodzietne. Prowadzone są zwykle przez małżeństwa odpowiednio przygotowane do pełnienia tej funkcji. Kierowane są do nich dzieci w różnym wieku, zwłaszcza rodzeństwa, dzieci starsze, dla których trudno jest znaleźć rodzinę adopcyjną lub zastępczą.
